چه باید كرد؟
علم عدل: پیش درآمدی بر ترجمه «جه باید كرد» دكتر شریعتی به زبان عربی(در دست انتشار)
«به كجا تكیه كنیم؟»، «از كجا آغاز كنیم؟»، «چه باید كرد؟»؛ مراد شریعتی از طرح این پرسش ها ترسیم خط مشی حركت نوزایی-رنسانس- تمدنی به شكل كلی و بخصوص، پروژهٔ كار آیندهٔ نقادی عقیدتی و نوپیرایی-رفرماسیون- در «فرهنگ دینی» بود. چه «باید» كرد، در اصل، پرسش كلان «اخلاقی» عصر جدید است كه بر مسئولیت و لزوم كنش گری «روشنگران» تاكید دارد (چنان كه در اواخر سدهٔ هجده در اثر بزرگ كانت، «سنجش خرد عملی»). چنین پرسشی در آستانهٔ هر دوران انقلابی و فرارسیدن یك گسست و رخداد بزرگ تاریخی مطرح می شود (برای نمونه، درانتها سدهٔ نوزدهم در روسیهٔ تزاری، در اثر تأثیرگذار چرنیشفسكی به همین نام).
«روشنفكر» در نگاه شریعتی
«روشنفكر» در نگاه شریعتی، همچون ادامه دهندهٔ راه «پیامبران» در عصر مُدرن، تعریف می شود. تعریفی كه هرچند به ظاهر «ایدئالیستی» می نماید (ژولین بندا در كتاب «خیانت علما»)، اما به واقع، «رئالیستی» است («روشنفكر ارگانیك» در نزد گرامشی)، برای اینكه پیامبر را نه تافتهٔ جدابافته ای از مردم، بل كه برخاسته از متن قشر محروم و در پیوند اندام وار و متناسب با «خودانگیختگی» آن طبقه معرفی می كند. رسالت روشنفكر رهایی بخشی به نیابت از مردم نیست، بل كه انتقال بینایی به آنها برای توان یابی در راهبری خود یا یافتن هادیانی از میان خویش است.
وظیفهٔ اخلاقی این «روشنفكر-نبی» در پیش گرفتن نوعی خطمشی آگاهی بخش است. نوعی از آگاهیِ رهایی بخش. نوعی از آگاهی كه تنها آگاهی برای آگاهی یا علم برای تبیین علل نیست، بل كه منتقد وضعیت موجود و هدایت گر به سمت رهایی از انقیاد زیر سلطه های سه گانهٔ استبداد و استثمار و استحمار است؛ همان تثلیث «زر و زور و تزویر» كه در قاموس شریعتی به تعابیر و معادل های گوناگون بیان می شود.
از طرف دیگر، در نگرش شریعتی و آناكاوی او از میانِ عناصر سازندهٔ فرهنگ، مانند زبان و هنر و دین و شیوهٔ تولید (و سطح فن آوری)، و تاریخ، نقش دین به لحاظ تأثیرگذاری مستقیم بر خلق-و-خو و رفتار عملی مردمان، مركزی و تعیین كننده تر است. این نقش می تواند سبب «امتناع»، ایستایی و انسداد تغییر-و-تحول و یا محرّك و مشوّق پویش انسانی به سمت رهایی باشد. از ین جهت، «نقد دین» پیش شرط هر نقادی دیگر از جنس اجتماعی و سیاسی است. «نقد» در اینجا به معنای تفكیك سره از ناسره و صحیح از سقیم و سیال از متصلب است.
از ین جهت، گردنگیر عقلانی و تكلیف اعتقادی روشنفكر در جامعه ای كه دین در آن زنده ترین عنصر فرهنگی است، آغاز نوعی نوپیرایش گری یا اصلاح گری انتقادی دینی است. اعتراض گری -پروتستانتیسم- نوعی از مذهب مقابل نوع دیگری از مذهب. مذهب اعتراض در مقابل مذهب توجیه سلطه و نظم حاكم.
پیش نیازِ رهایی مسلمانان از سیطرهٔ «استعمار» كهنه و نو، «استبداد» سیاسی و سنتی، «استثمار» فئودالی و بورژوایی، نجات «اسلام» است از زندان استحمار كهنه یا ارتجاع دینی. این آرزوی نجات ناشی از دردی ذهن محور و تلاشی كلامی و انتزاعی نیست. اسلام در اینجا «نمادی» است اسیر تفسیری انحصاری در روایتی سنت گرا و یا بنیادگرایانه. و شریعتی در تداوم راه بنیان گذاران راه رنسانس تمدنی و رفرماسیون دینی در جهان اسلام، سیدجمال و اقبال، به نوبهٔ خود و طرح كلامی عقلانی-انتقادی و رهایی بخش خودرا در كیفیت مكتبی برتر درمی افكند.
مبارزهٔ اصلی روشنفكر مسئول در سطح جهانی، آزادسازی «آزادی» از سلطهٔ امپریالیستی -كاپیتالیستی، آزادسازی «عدالت» از سیطرهٔ جزمی كمونیسم دولتی، و آزادی «معنویت» از انحصار متولیان رسمی ادیان و مذاهب است. تجربهٔ دینی بخردانه، سنجیده، پیشرو و آینده نگر
«بازگشت به خویش»، در مقابل انواع باخودبیگانگی-الیناسیون- فرهنگی، در اندیشهٔ «دیالوژیك» شریعتی، تنها راه «ارج شناسی» دیگری و گشودن امكان گفت-و-گو با اوست. در سپهر دینی نیز «بازگشت به كتاب» در مقابل بدنهٔ اخبار و احادیث و روایات مخدوش، و بازگشت به تجربهٔ پیامبرانه و سرچشمهٔ سیره و «سنتِ سلف صالح»، همچون متدلوژی و استراتژی تغییر-و-تحول آفرینی اجتماعی، از خشونت بدویت یا «جهل» جاهلیت به مدنیت و «حلم» اسلام (تحلیل گلدزیهر)، دو راه كاری اند كه اصلاح گران یا رفرماتورهای جهان اسلام و جهانبینی توحید در پیش گرفتند. بازگشت به اسلام نبوی (و تشیع علوی) پیشینی، در مقابل اسلام خلافتی (و تشیع صفوی) پسینی، شرایط امكان نوزایی-احیاء- و نوسازی-اصلاح- و سرزدن نوع دیگری از تجربهٔ دینی بخردانه، سنجیده، پیشرو و آینده نگر، انسانی ومردم، را فراهم می آورد. چنین تجربهٔ زیستهٔ نوینی دیگر رو به گذشته نداشت و در خدمت تاریخ و سنت نبود، بل كه این دو را برای آینده و زندگی انسان می خواست. و این وجه ممیزهٔ شعار «بازگشت» و نه «برگشت» قهقرایی (سنت انگاران و بنیادگرایان)، از طرف نواندیشان مسلمان به خاستگاه ها و سرچشمه های ایمان، متن و فرادهش تاریخی بود، با بهره گیری از روش نقد یا سنجشِ ساخت گشایانه و زنگارزدایانه از «علوم ومعارف» سنتی دینی و مدرسی.
بنابر همهٔ این مقدمات، راه كار «آگاهی رهایی بخش» شریعتی، در جمعبندی نقاط ضعف تجربه های ناكام گذشتهٔ پیشگامان این راه، دو مشخصهٔ اصلی دارد: ۱- تاكید بر كار مبنایی فكری، به ویژه در دو سپهر هستی شناسی یا جهان بینی (توحید) و انسان شناسی (فلاح)، و ۲- مخاطب قرار دادن مردم، بمثابهٔ حاملان اصلی جنبش های تعالی جو، در سیر از رهایی از انواع اسارت (آزادی منفی از زندان ها) تا نیل به «آزادگی» («آزادی مثبت»، از «در خانهٔ خود بودن» تا آرام و قرار گرفتن در رشد مادی و استعلای معنوی).
این شاخصه ها، راهبرد آگاهی بخش شریعتی را از انواع استتراتژی های شكلی-«رفرمیستی» و ریشه ای-«رادیكالیستی» رایج جدا می سازد. هدف استراتژیك كه كلیهٔ تاكتیك ها می بایست در خدمت آن باشند، نه اصلاح نظام ها و حاكمیت ها از بالا به شكل تدریجی و قانونی و مسالمت جویانهٔ صرف، و نه براندازی دفعتی و افراطی و خشن از راه انقلاب یا كودتا و جنگ داخلی یا خارجی، بل كه «انقلابی» یا گسست های كیفی در درون وجدان و روان و رفتار و عادت ها، در پوشِ اصلاح شكل ها و ساختارها و قوانین در بلندمدت است.
این خودویژگی های مشی شریعتی در جامعهٔ خود او ایران به رغم تأثیر گسترده و استقبال میلیونی از آثار او به ویژه در آستانهٔ انقلاب ایران در سال ۵۷، به شكل عمیق و دقیق شناخته نشد و هم بدین جهت گاه شاهد سوءبرداشت ها و نقض غرض هایی متناقض نما در فهم درست و خوانش علمی آثار وی بوده و هستیم.
برگردان آثار شریعتی به سایر زبان ها و به ویژه به زبان های نزدیكی همچون عربی امكان خوانشی نو را برای خوانندگانی جوان و با فطرتی پاك و رها از پیش داوری های گوناگون فراهم می آورد و همچنین، باب برداشت هایی نو، مبتكرانه و دگراندیشانه را می گشاید. و به این طریق، راهی برای گفتگویی جهان شمول و فراگیرتر میان اندیشه ورزان جهان جنوب و تمدن اسلام، و مطالعات به سبك «فرودستانه»(Subaltern Studies) و مطالعات «پسا-استعماری»، هموار می گردد.
و به این امید. * دكترای فلسفه از دانشگاه سوربن پاریس
* انتشار یافته در كانال تلگرام نویسنده
منبع: علم عدل
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب